Ücret nedir, ücret türleri nelerdir gibi soruların yanıtı sıklıkla aranmaktadır. Ücret, ekonomik olarak üretimde kullanılan beden ve zihin gücünün karşılığında ödenen bedeldir. İşçinin geçim kaynağı olan ücret, işverenin işçiye karşı olan borçları arasında en fazla yeri kaplar. Ücret, işveren için temel borç olduğu kadar işçi için de temel bir haktır.
Devlet, ücretin korunması konusunda emredici kurallar koyarak işçi ücretlerini geniş ölçüde teminat altına almaya çalışmıştır. Bu nedenle 1982 Anayasası’nın 49 ve 55. maddelerinde yer alan sosyal devlet ilkesi gereği, iş sözleşmesiyle çalışan tüm işçilere asgari ücretin altında bir ücret ödenmemesi gerekmektedir. Ücret nedir ve ücret türleri nelerdir sorularının cevaplarını sizler için derledik.
Ücret Nedir?
Ücret, çalışanın bir işverene tabi ve bir işyerine bağlı şekilde yaptığı iş, gösterdiği hizmet karşılığında elde etmiş olduğu maddi menfaatlerdir. Ücret aslında bedensel ve zihinsel olarak işçinin ortaya koyduğu emeğinin karşılığıdır. Burada önemli olan nokta, ödemenin ücret sayılabilmesi için çalışma karşılığında ve para ile yapılmış olması koşulunu sağlamasıdır.
4758 Sayılı İş Kanunu 32. maddesine göre ücret tanımı; “genel anlamda ücret bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutar” şeklindedir. Ücret, ikramiye, prim ve bu niteliği taşıyan her hak, işyerinde veya banka hesabına olacak şekilde ödenir. Ayrıca ücret niteliği taşıyan her hak, yabancı para olarak kararlaştırılmışsa ödeme günündeki rayice göre Türk parası ile ödenebilir.
Ücret Türleri Nelerdir?
Ücret nedir sorusundan sonra ücretin türleri en çok merak edilenler arasında yerini alıyor. Ücretin türleri, İş Kanunu, Borçlar Kanunu dışında Sosyal Sigortalar Kanunu’nda da detaylıca açıklanır. Ücret türleri; asıl ücret, ücret ekleri (ikramiye, prim, komisyon, kardan pay alma), parça başına (akort) ücret ve yüzde yöntemine göre ücret ve bahşişler olarak sıralanabilir.
Temel Ücret
Temel ücret, işçi ve işverenin iş sözleşmesi kurulurken kararlaştırdığı ve herhangi bir koşul ileri sürmeye gerek olmaksızın işverenin işçiye ödeyeceğini bildirdiği ücrettir. Temel ücret, aynı zamanda “asıl ücret” veya “çıplak ücret” şeklinde de adlandırılır. Asıl ücret dışında işçiye prim, ikramiye, komisyon, kar payı gibi ödemelerin yanında sosyal yardım niteliğinde olan konut, yemek, taşıt, giyim gibi ücret ekleri de verilebilir.
Ücret Ekleri
Ücret nedir denildiğinde aslında ücretin altında temel ücretten götürü ücrete kadar birçok ücret türü mevcuttur. Ücret ekleri de bunlardan biridir. Yukarıda bahsedilen temel ücrete eklenen ücret ekleri ve sosyal yardımların toplamı “giydirilmiş ücret” denen kavramı oluşturur. Giydirilmiş ücrete, “geniş anlamda ücret” de denir. Ayrıca giydirilmiş ücrette “sürekli” niteliği taşımayanlar tazminat hesaplarına dahil edilmez.
- İkramiye: İkramiye ödemesinin iş sözleşmesinde yılda bir veya birden fazla ödemesi kararlaştırılmışsa işçinin bunu zamanı geldiğinde talep etme hakkı mevcuttur. Fakat işveren kendiliğinden ikramiye ödemesine karar veriyorsa işçi kazanılmış bir hak talebinde bulunamaz. İkramiye ödemeleri, genellikle yılda bir veya iki kez işçi-işveren arasındaki bağlılığı artırmak veya kutlama, takdir amaçlı yapılır.
- Prim: İşçinin bireysel veya takım çalışmasındaki üstün başarısı sonucunda, bu işi ödüllendirmek, işçinin çabasının karşılığını vermek ve işyerindeki iş verimini artırmak amaçlı işçiye ödenen ek ücrettir. İkramiye ile arasındaki fark ise primin işçinin yıllık gelir düzeyini yükseltme amacı taşımadan yalnızca işin niceliğini ve niteliğini artırma amacı taşımasıdır. Ayrıca devamlılık arz etmeyen primler ücret eki olarak kabul edilmez.
- Komisyon: Komisyon ücretinden 506 Sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 74. maddesinde söz edilir. Provizyon olarak da bilinen komisyon ücreti, iş sözleşmesi ile işverene bağlı olarak çalışan işçiye, işverene sağladığı menfaatler doğrultusunda belli bir yüzdeye göre ödenir. Daha çok ticari işlerde uygulanan komisyon, bazı durumlarda asıl ücrete yapılan bir ödeme iken bazı durumlarda asıl ücret olarak komisyon kararlaştırılabilir.
- Kardan pay alma: İşveren, çalışan verimini artırmak için temel ücrete ek olarak elde edilen kardan çalışana pay verebilir. Genelde, işletme içinde üretim, yönetim ve satış kısımlarında önemli roller oynayan çalışanlara kardan pay dağıtımı yapılır. Aslında kara katılma, işçinin ödüllendirilmesi demektir. Ayrıca kardan pay gerçek anlamda ücreti ifade eder, çıplak ücret kardan pay alma şeklinde belirlenemez.
Akort (Parça Başına) Ücret
Parça başına ücret türünde yapılan işin sonucuna göre ücret hesaplama yapılır. İsminden de anlaşılacağı gibi akort ücret, parça başına ücret hesabıdır. Büyüklük, parça sayısı, ağırlık veya uzunluk gibi birimlere göre hesaplanan akort ücret, belirli bir çalışma dönemine düşen, her birim için hesaplanan ücretin birim sayısı toplamı ile çarpılması sonucunda bulunur. Bu ücret türünde önemli olan, zaman değil, üretilen işin sonucudur.
Yüzde Yöntemine Göre Ücret ve Bahşiş
Yüzde yöntemine göre ücret ve bahşişler; otel, lokanta, eğlence yerleri ve benzeri yerler ile hemen orada yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek satılan yerlerde çalışan işçilere ödenen ücrettir. Bu ücret türü, İş Kanunu 51. maddesinde detaylı şekilde açıklanmıştır. Özellikle işverenler, servis karşılığı müşterilerin hesap pusulalarına “yüzde” ekleyerek aldıkları ya da müşterilerin “bahşiş” olarak bıraktıkları paraları, tüm işçilere eksiksiz olarak ödemek zorundadırlar.
Götürü Ücret
Götürü ücret de akort ücret gibi işin sonucuna göre hesaplanan bir ücret türüdür. Hukuki olarak aralarında bir fark olmasa da bazı özellikler yönünden birbirlerinden ayrılırlar. Yapılan işin birim bazında net şekilde belirlenememesi, seri olarak yapılamayan, birbirine benzemeyen veya süreklilik göstermeyip bir süre sonra sona eren işlerde, işin sonucuna göre ücretin kararlaştırılması “götürü ücret” olarak tanımlanır.
Ek olarak, “İşveren İşçiye Yemek ve Yol Ücreti Ödemek Zorunda Mı?” başlıklı yazımızı buraya tıklayarak okuyabilirsiniz.
Kaynak: 4758 Sayılı İş Kanunu https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.4857.pdf
