Yıpranma payı, çalışma şartları yasal çerçeveyle ağır olarak tanımlanmış mesleklerde çalışan kişilere erken emeklilik ve bazı sosyal haklar tanıyan kavramdır. Fiziksel ve psikolojik olarak ağır şartlarda çalışan kişilerin lehine olan yıpranma önemli bir haktır. Yıpranma payının yasal sınırlarını ve hangi meslek gruplarını ilgilendirdiğini sizler için derledik.
Yıpranma Payı Nasıl Hesaplanır?
Ağır işlerde çalışan kişiler için çalışma süresi diğer meslek gruplarında çalışanlara göre çalışma süresi farklı hesaplanır. Ağır şartlarda çalışan kişiler için ödenen prim gün sayıları diğer kişilere göre daha fazla hesaplanır. Yani bu durum yıpranma hakkı olarak hesaplanır. Aritmetik olarak daha fazla çalışma süresine sahip olan kişiler emsallerine göre daha kısa sürede emekli olma şansı yakalıyor.
Yıpranma payı fiili hizmet süresini kapsayan bir kavramdır. Çok ağır şartlarda çalışan kişilerin çalışma süresi bir kaç kat olarak hesaplanmaktadır. Dolayısıyla bu kişiler yaptıkları işin niteliğine ve zorluğuna göre 5 ile 10 yıl arasında emekli olma şansı yakalayabilmektedir.
Yıpranma Payı Hangi Meslek Gruplarına Verilir?
Yıpranma payına almaya hak kazanan meslek grupları uzun bir liste oluşturmaktadır. Bu meslek grupları arasında gazetecilik, emniyet ve askerlik, cam atölyesi, demir çelik hizmetleri, asit üretim fabrikaları yer almaktadır.
Son yasal değişiklikler neticesinde sağlık çalışanları ve cezaevi çalışanları da yıpranma ücreti almaya hak kazanmıştır. 60 ile 180 güne kadar yıpranma payına hak kazanan meslek grupları arasında madencilik, diş hekimi, ebe, dökümcülük yer almaktadır.
Yıpranma Payını Almaya Nasıl Hak Kazanılır?
Normal işlerde çalışan kişiler için emekliliğe esas çalışma süresi 360 gün olarak hesaplanır. Ancak yıpranma payını almaya hak kazananlarda ise bu süre 420 ve 540 olarak hesaplanabilir. Kişinin yıpranma payını almaya hak kazanabilmesi için 3600 gün boyunca ağır şartlı işte çalışması gerekmektedir.
Yıpranma Payının Prim Hesaplanması
Yıpranma payının primi hesaplaması her iş kolu için farklı olarak yapılmaktadır. Örneğin gerekirse asit üretiminde çalışan bir işçi için yıpranma payının süresi yılda 90 gündür. Yani 12 ay boyunca çalışan işçi emeklilik açısından 15 ay çalışmış gibi sayılır.
Maden işçileri için bu durum daha da fazladır. Maden çalışanları için yıpranma payı yılda 180 gün olarak hesaplanmaktadır. Yani 360 gün çalışan bir maden işçisi 540 gün olarak hesaplanmaktadır.
Yıpranma Payı ve EYT İlişkisi
Son günlerde gündemde olan emeklilikte yaşa takılanlar konusu yıpranma hakkı ile de yakından ilgilidir. Yıpranma kavramı ağır işlerde çalışanların daha erken emekli olmasına imkan tanır. 2023’de kabul edilen yasada 1999 yılından önce sigortalı olanların yıpranma payları da EYT’ye dahil edildi. Yani yıpranma hakkı olarak kazandığınız ekstra prim günleri erken emekli olmanıza imkan tanımaktadır.
Yıpranma Payı Kapsamında Olup Haktan Yararlanamayanlar Ne Yapabilir?
Bazı durumlarda işveren ile çalışan arasındaki uyumsuzluklardan dolayı çalışan yıpranma payından yararlanamamaktadır. Bu durumda çalışanın sahip olduğu bazı yasal haklar vardır. Böyle bir uyumsuzluk halinde öncelikle prim ödeme durumunuzu gösteren belgeyi almalısınız. Daha sonra işçi – işveren uyumsuzluklarında yetkili olan SGK’ya başvurabilirsiniz.
SGK durumunuzla ilgili olarak inceleme başlatma konusunda yetkilidir. SGK incelemeleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı iş müfettişleri, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün görevlendirdiği kişilerce ve SGK’nın denetim ve kontrolle görevli memurları tarafından yapılır. Yapılan inceleme sonunda aleyhinde karar verilen işçinin ayrıca dava açma hakkı da vardır.
